โบลิเวีย
1.
กล่าวนำ
โบลิเวีย หรือ
หรือชื่ออย่างเป็นทางการว่า “รัฐพหุชนชาติแห่งโบลิเวีย (Plurinational
State of Bolivia)” เป็นประเทศหนึ่งที่เคยยากจนที่สุดในละตินอเมริกา
เต็มไปด้วยปัญหาเรื้อรังทั้งทางการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม
ประกอบไปด้วยคนชาติพันธุ์ต่างๆ หลากหลาย เป็นประเทศที่ไม่มีเสถียรภาพทางการเมือง
มีระบบพรรคการเมืองหลายพรรค และปกครองด้วยรัฐบาลทหารติดต่อกันหลายทศวรรษ
มีรัฐธรรมนูญมาแล้ว 17 ฉบับ
มีการรัฐประหารสลับกับการเลือกตั้งแบบประชาธิปไตย
ประชาชนไม่ค่อยมีความสนใจหรือมีความกระตือรือร้นในกิจกรรมการเมือง
อย่างไรก็ตาม
เมื่อไม่นานที่ผ่านมานี้โบลิเวียได้ก้าวเข้าสู่ยุคสมัยใหม่
จากที่เคยได้รับสมญานามว่าเป็นประเทศที่ยากจนที่สุดในละตินอเมริกา
มีการกระจายรายได้น้อย และมีประชากรส่วนใหญ่ของประเทศซึ่งเป็นคนพื้นเมืองมีวิถีชีวิตใต้เส้นความยากจน
ทั้งๆ
โบลิเวียที่มีทรัพยากรธรรมชาติจำนวนมากโดยเฉพาะอย่างยิ่งน้ำมันดิบและก๊าซธรรมชาติจำนวนมหาศาลแต่ไม่สามารถใช้ประโยชน์จากทรัพยากรของตนได้
จนมีสมญานามว่า “ลาที่นั่งอยู่บนเหมืองทอง”
ในปัจจุบันสถานการณ์เปลี่ยนแปลงไป
โบลิเวียมีสถานภาพทางเศรษฐกิจที่ดีขึ้น จนนำหน้าหลายประเทศในละตินอเมริกา เช่น
โคลัมเบีย โดมินิกัน เวเนซูเอลา เอลซัลวาดอร์ เปรี และ เอกวาดอร์ เป็นต้น
โบลิเวียสามารถแก้ไขปัญหาความยากจน ซึ่งทำให้ตัวเลขของประชาชนใต้เส้นยากจนที่เคยมีถึง
60%
ในปี
ค.ศ.
2006มาเหลือเพียง
30.3%
ในปี
ค.ศ.
2010 หรือมากกว่า
1
เท่าในช่วงระยะเวลา
5
ปี
พบว่าในช่วงสมัยดังกล่าวเป็นช่วงสมัยที่ประเทศโบลิเวียสามารถจัดการความขัดแย้งทางการเมืองในประเทศได้
จึงเป็นที่น่าสนใจว่า มีนโยบายใดของประเทศโบลิเวีย ที่เกี่ยวข้องหรือไม่อย่างไร
กับการจัดการปัญหาความยากจน
2. รากเหง้าของปัญหาความขัดแย้ง: เผด็จการ, ความเหลื่อมล้ำ
และปัญหาการปลูกต้นโคคา
นอกจากจะเป็นที่รู้จักในนามของดินแดนแหล่งสุดท้ายของ
เอร์เนสโต เกบารา หรือที่รู้จักกันในนามของ เช กูวารา
นักปฏิวัติแนวมาร์กซิสต์ผู้มีต้นกำเนิดในประเทศอาร์เจนตินาแล้ว ประเทศโบลิเวียยังเป็นที่รู้จักในนามของประเทศที่ใช้รัฐธรรมนูญค่อนข้างเปลือง
และมีการแทรกแซงทางการเมืองจากฝ่ายเผด็จการอยู่เสมอ
กล่าวได้ว่า
ตั้งแต่ที่มีรัฐธรรมนูญฉบับแรกในปี ค.ศ.
1826 จนถึงปี ค.ศ.
2011 ประเทศโบลิเวียมีรัฐธรรมนูญมาทั้งสิ้น 17 ฉบับ
และได้ผ่านกระบวนการการเปลี่ยนผ่านทางการเมืองต่างๆ
ที่ไร้เสถียรภาพคล้ายกับเมืองไทย ผ่านการเลือกตั้ง สลับกับการรัฐประหารโดยคณะทหาร
และการปกครองแบบเผด็จการมาโดยตลอด
นับตั้งแต่ปี ค.ศ.
1945 เป็นต้นมา
รัฐธรรมนูญที่ร่างขึ้นใหม่ของประเทศได้เพิ่มประเด็นกีดกันทางชาติพันธุ์และชนชั้นมากขึ้นเรื่อยๆ
เฉพาะพลเมืองโบลิเวียที่มีผิวขาว
มีการศึกษาและมีฐานะดีเท่านั้นที่ได้รับสิทธิแห่งความเป็นพลเมืองเต็มที่ ส่วนชาวพื้นเมืองถูกกีดกันต่างๆ
นาๆ จากนโยบายสาธารณะ
ความขัดแย้งทางการเมืองของโบลิเวียมีรากฐานมาจากรัฐธรรมนูญที่กดขี่คนพื้นเมือง
โดยบทบาททางการเมืองของชนพื้นเมืองชาวโบลิเวีย
สามารถสืบย้อนไปได้ในขบวนการปฏิวัติแห่งชาติ (Nationalist Revolutionary
Movement –MNR) ซึ่งถือกำเนิดขึ้นในปี ค.ศ.
1951 โดยคนพื้นเมือง
และประสบความสำเร็จในการปฏิวัติปี ค.ศ.
1952 กลุ่ม MNR ได้เสนอแนวทางในการปฏิรูปการเมืองโดยให้สิทธิการเลือกตั้งทั่วไปกับประชาชน
และวางรากฐานในการปฏิรูปที่ดิน การส่งเสริมการศึกษาอย่างเท่าเทียม
และทำให้ยึดสัมปทานการขุดแร่ดีบุกให้เป็นของรัฐ แต่เหตุการณ์การแทรกแซงทางการเมืองของขุนพลทหารตั้งแต่ปี
ค.ศ.
1964 เป็นต้นมา ทำให้นโยบายต่างๆ
ที่วางรากฐานไว้โดย MNR ไม่ประสบความสำเร็จ
นับตั้งแต่นั้นเป็นต้นมาถึงทศวรรษที่ 1980 นั้นบทบาททางการเมืองของชนพื้นเมืองมีอยู่น้อยมาก มีชนพื้นเมืองที่มีที่นั่งในรัฐสภาจำนวนน้อยมาก
แม้จะเป็นประเทศที่มีความอุดมสมบูรณ์ในทรัพยากรธรรมชาติ
โดยเฉพาะอย่างยิ่งก๊าซธรรมชาติและน้ำมันดิบ
แต่ในอดีตประเทศโบลิเวียมีปัญหาเรื่องการกระจายทรัพยากรธรรมชาติ
โดยมีเพียงคนกลุ่มน้อยในสังคมที่สืบเชื้อสายจากชาวสเปนในสมัยอาณานิคมเท่านั้นที่ได้รับประโยชน์จากทรัพยากรนี้
ประชาชนซึ่งเป็นคนพื้นเมืองส่วนใหญ่มีความยากจน และต้องดำรงชีพโดยการอาศัยการปลูกต้นโคคา
ซึ่งเป็นสารตั้งต้นของยาเสพติดโคเคน
ผู้ที่มีอำนาจปกครองประเทศส่วนใหญ่คือชนกลุ่มน้อยที่มีเชื้อสายสเปน
ส่วนคนท้องถิ่นมักไม่ได้รับประโยชน์ใดๆ จากทรัพยากรธรรมชาติ
และนโยบายสาธารณะของประเทศ
ขบวนการภาคประชาชนของคนพื้นเมืองในประเทศโบลิเวียค่อยๆ
วางรากฐานอีกครั้ง ในช่วงท้ายของทศวรรษที่ 1980 ซึ่งเกิดขึ้นหลังจากที่รัฐบาลได้มีนโยบายต่อต้านการปลูกต้นโคคา
ทำให้ชาวนาที่เคยหารายได้จากการปลูกโคคามีความไม่พอใจในนโยบายนี้
เพราะการปลูกต้นโคคานั้นสอดคล้องกับวิถีวัฒนธรรมพื้นเมือง
และยังเป็นแหล่งรายได้ส่วนใหญ่ของพวกเขา
เนื่องจากทรัพยากรธรรมชาติส่วนใหญ่นั้นถูกสงวนไว้ให้กับคนผิวชาวที่มีเชื้อสายสเปน
นับแต่นั้นเป็นต้นมา
ที่นั่งในรัฐสภาถูกใช้เป็นช่องทางในการเรียกร้องสิทธิการพัฒนาเศรษฐกิจ
และสิทธิในการปลูกต้นโคคา
นอกจากปัญหาความขัดแย้งที่มีที่มาจากความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจแล้ว
โบลิเวียยังมีปัญหาการปลูกต้นโคคา โดยการปลูกต้นโคคาเป็นเรื่องไม่ผิดกฎหมายในบางส่วนประเทศนี้
เนื่องจากเป็นพืชพื้นเมืองที่คนท้องถิ่นนำมาเคี้ยวกินหรือชงชา
แต่การปลูกเพื่อการเก็บเกี่ยวไปผลิตยาเสพติดได้เพิ่มจำนวนสูงขึ้นมากในช่วง ค.ศ. 1970 – 1980 จากปัญหาเศรษฐกิจของประเทศ
แต่หลังจากนั้นได้ลดจำนวนลงอย่างรวดเร็วในช่วง 1990 เป็นต้นมา จากนโยบายของรัฐบาลร่วมกับสหรัฐอเมริกาที่ต้องการปราบปรามการปลูกและเก็บเกี่ยวใบโคคาที่ผิดกฎหมาย
นโยบายดังกล่าวได้ทำให้เกิดความไม่พอใจ ในกลุ่มคนที่ปลูกโคคาเป็นพืชเศรษฐกิจ
ทำให้เกิดการรวมตัวของเกษตรกรในนามกลุ่มสหภาพผู้ปลูกต้นโคคา
รวมตัวเป็นองค์กรเพื่อต่อสู้ทางการเมือง หนึ่งในผู้นำกลุ่มผู้ปลูกโคคา นาย อีโว
มอราเรส ผู้ซึ่งเคยเป็นเกษตรกรปลูกต้นโคคา
และต่อมาภายหลังจากที่ได้รับผลกระทบจากนโยบายการปราบปรามการปลูกโคคา
เขาก็ได้เข้าสู่สนามการเมือง และประสบความสำเร็จในการดำรงตำแหน่งเป็นประธานาธิบดี
ซึ่งนำทางไปสู่การประกาศรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ในปี ค.ศ. 2009
3. ก้าวเข้าสู่จุดของความขัดแย้ง
ตั้งแต่ปี ค.ศ.
2001-2005 ประเทศโบลิเวียก้าวเข้าสู่ความตึงเครียดขั้นสูงสุดของความขัดแย้งทางการเมือง
ทำให้ต้องเปลี่ยนตัวประธานาธิบดีถึง 5 คน
จุดเริ่มต้นของความขัดแย้งทางการเมืองเกิดขึ้นในสมัย
นาย Gonzalo
Sánchez de Lozada ผู้มีเชื้อสายสเปน
ซึ่งชนะเลือกตั้งเป็นประธานาธิบดีครั้งที่สองในปี ค.ศ.
2002 ได้คะแนน
22.5%
ในขณะนั้นนาย
Evo
Morales แห่งพรรค
Movement
to Socialism (MAS) ได้คะแนนเป็นลำดับสองคือ 20.9%
นาย
Morales
มีนโยบายต่อต้านเศรษฐกิจแบบตลาดและเรียกร้องสิทธิของคนพื้นเมืองค่อนข้างชัดเจน
ทั้งสองฝ่ายไม่มีใครได้เสียงข้างมากเด็ดขาด
ด้วยเหตุนี้ตามกฎหมายเลือกตั้งซึ่งอยู่ในรัฐธรรมของประเทศ
กำหนดให้รัฐสภาเป็นผู้เลือก และรัฐสภาในครั้งนั้นได้เลือกตั้งให้นาย Gonzalo
Sánchez de Lozada เป็นประธานาธิบดี ซึ่งประกอบไปด้วยรัฐบาลผสมที่มีกลุ่มซ้ายกลาง
(Movement
of the Revolutionary (MIR) และขวากลางที่นิยมประชานิยม (New
Republic Force) ซึ่งเดิมจะเป็นพรรคฝ่ายค้านร่วมกับ MAS
ในการเลือกตั้งครั้งนั้นพบว่าพรรคอนุรักษ์นิยมขวากลาง
(Nationalist
Democratic Action (AND) ได้คะแนนเสียงในสภาเข้ามาค่อนข้างน้อย
หลังจากการเข้าดำรงตำแหน่งไม่นาน
นาย Gonzalo
Sánchez de Lozada พบกับปัญหามากมายทั้งทางการเมืองและทางเศรษฐกิจ
เนื่องด้วยเสียงที่ Lazada ชนะนั้นไม่เด็ดขาด
มีเพียงประมาณ 43,000 คะแนนเหนือกว่า Morales
เท่านั้น
ตลอดระยะเวลาในการดำรงตำแหน่ง พรรคร่วมรัฐบาลก็ไม่ได้ให้ความร่วมมืออย่างเข้มแข็ง
ในช่วงนั้นนาย Lozada ยังต้องทำตามข้อตกลงที่ทำไว้กับกองทุนการเงินระหว่างประเทศ
(IMF)
ในเรื่องการวางแผนการใช้จ่ายภาครัฐอย่างรัดกุม
เขาจึงตองกำหนดนโยบายที่ไม่เป็นที่นิยม เช่นการเพิ่มอัตราภาษี ที่ทำให้ประชาชนไม่พอใจ
ในเดือนกุมภาพันธ์ ค.ศ.
2003 ผู้ใช้แรงงานได้เดินขบวนประท้วงโดยใช้ความรุนแรง
ในช่วงเวลาเดียวกับการนัดหยุดงานของบรรดาตำรวจเพื่อประท้วงนโยบายของรัฐบาลในการลดค่าใช้จ่ายภาครัฐ
ในช่วงเวลานั้นจึงพบว่ามีการประท้วงของคนงาน, การนัดหยุดงานของตำรวจ
ผสมโรงกับการเดินขบวนของนักเรียน
ได้นำไปสู่การปะทะกันอย่างรุนแรงของกลุ่มผู้ประท้วงและทหาร ซึ่งทำให้มีประชาชนถึง 31
คนต้องเสียชีวิตให้กับเหตุการณ์ครั้งนี้
แต่เหตุการณ์ความขัดแย้งและการเดินขบวนก็ยังไม่จบตลอดทั้งปี
ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากผู้นำชนเผ่าพื้นเมือง 2 คนคือ
Morales
ของพรรค
MAS
และ
Felipe
Quispe จากสหภาพ
Syndical
Unions and Compesino Workers (CSUTCB) และพรรคฝ่ายค้าน
การประท้วงดำเนินมาถึงจุดของการใช้ความรุนแรงสูงสุดในเดือนตุลาคม
ค.ศ.
2003 เมื่อประธานาธิบดีเสนอให้มีการส่งก๊าซธรรมชาติผ่านท่อส่งก๊าซไปยังประเทศเม็กซิโกและรัฐแคลิฟอร์เนีย
ผ่านทางประเทศชิลี
การตัดสินใจเช่นนี้ได้ส่งผลให้เกิดความสะเทือนใจต่อกลุ่มอนุรักษ์นิยมที่โกรธแค้นจากการพ่ายแพ้ในสงครามที่เคยทำให้โบลิเวียต้องเสียทางออกทางทะเล
นอกจากนี้การส่งออกก๊าซธรรมชาติยังเป็นการกระตุ้นให้เกิดความไม่พึงพอใจจากการที่ประชาชนพื้นเมืองชาวโบลิเวีย
ซึ่งไม่เชื่อว่าพวกเขาจะได้ผลประโยชน์ที่เป็นธรรมจากการส่งออกก๊าซธรรมชาติ
ความไม่พอใจของประชาชนชาวพื้นเมืองผสมกับการได้รับแรงกระตุ้นจากกระแสต่อต้านสหรัฐอเมริกาในช่วงทศวรรษที่ผ่านมา
ซึ่งได้ร่วมมือกับรัฐบาลในการกำจัดการปลูกต้นโคคา ทำให้ชาวนาที่มีไร่โคคากว่า 50,000
คน
ต้องสูญเสียรายได้ทั้งหมดของเขาที่ได้จากการปลูกใบโคคา นอกจากนี้ Jeffrey
Sachs (2003) ยังศึกษาเพิ่มเติมว่า
กระแสการต่อต้านโลกาภิวัตน์ก็เป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้คนโบลิเวียไม่พอใจกับการดำเนินนโยบายเปิดเสรีต่อเศรษฐกิจโลกของรัฐบาล
จากการที่รัฐบาลยอมตกลงในข้อเรียกร้องของ องค์กรการเงินระหว่างประเทศ (IMF)
ที่ให้รัฐบาลกู้เงินเพิ่มเติม
การชุมนุมต่อต้านและเดินขบวนปิดถนนในปี
ค.ศ.
2003 ทำให้ประเทศโบลิเวียตกอยู่ในสภาวะการเป็นอัมพาตตลอดเดือนกันยายนถึงเดือนตุลาคม
มีผู้เสียชีวิตจากการปะทะกับรัฐบาลถึง 37 คน
ทำให้ประธานาธิบดี Lozada ประกาศลาออกจากตำแหน่งในวันที่
17
ตุลาคม
ผู้ที่มาแทนที่คือรองประธานาธิบดี Mesa ซึ่งนับว่าเป็นมือใหม่ทางการเมือง
และไม่มีพรรคการเมืองคอยสนับสนุนอย่างเป็นทางการ อย่างไรก็ดีพรรคฝ่ายค้านซึ่งมี Morales
และ
Quispe
เป็นแกนนำ
ได้ให้สัญญาว่าจะให้เวลารัฐบาลชุดใหม่ปรับปรุงตัว
ช่วงการดำรงตำแหน่งของประธานาธิบดี
Mesa
นั้น
เขาได้แต่งตั้งคณะรัฐมนตรี ซึ่งส่วนใหญ่ไม่มีสังกัดพรรคการเมืองเหมือนกัน
โดยเลือกบุคคลที่ละเอียดอ่อนต่อประเด็นวัฒนธรรมท้องถิ่น
และตั้งกระทรวงอนุรักษ์วัฒนธรรม (Indigenous affairs) ทั้งให้คำสัญญาว่า
จะมีการทำประชามติเพื่อการตัดสินใจว่าจะมีการส่งออกก๊าซธรรมชาติหรือไม่
ตลอดจนการรับฟังความคิดของชนพื้นเมืองและฝ่ายค้านในการยกเลิกกฎหมายฉบับหนึ่งซึ่งออกมาในปี
ค.ศ.
1997 ที่อนุญาตให้บริษัทที่เป็นผู้ขุดเจาะน้ำมันหรือก๊าซธรรมชาติสามารถเป็นเจ้าของทรัพยากรที่ตนเองขุดขึ้นมาได้
ตลอดจนการเสนอแผนเศรษฐกิจที่ให้ผู้รับภาระภาษีคือบริษัทพลังงานและพลเมืองที่มีฐานะดี
การปฏิรูปกฎหมายผ่านรัฐสภา เพื่อเพิ่มการมีส่วนรวมทางการเมืองของพลเมือง
และประกาศให้มีการจัดทำร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ อย่างไรก็ดี Mesa
ไม่ประสบความสำเร็จในการบริหารประเทศ
และสิ่งที่เขาสัญญาส่วนใหญ่ก็ไม่เกิดผล
เนื่องจากเขาไม่อาจจัดการกับกลุ่มการเมืองต่างๆ ในรัฐสภาที่แตกแยก
และไม่เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันได้
นอกจากในรัฐสภาแล้ว Mesa
ยังผจญกับแรงต้านนอกระบบรัฐสภา
โดยเฉพาะอย่างยิ่ง “ประชาสังคม” ในรูปแบบของสหภาพการค้า องค์กรเกษตรกร
กลุ่มนักเรียนที่มีบทบาททางการเมือง ซึ่งมักดำเนินการต่อต้านรัฐบาลในรูปแบบต่างๆ
เช่น การจัดการชุมนุม การปิดถนน เพื่อยื่นข้อเสนอให้รัฐบาลไม่อาจปฏิเสธได้
นอกจากนี้เมื่อมองไปในรัฐสภาก็พบว่า Mesa ไม่มีพรรคการเมืองคอยช่วยสนับสนุน
เพราะรัฐสภาประกอบไปด้วยฝ่ายค้านที่เข้มแข็ง ซึ่งไม่สนับสนุนนโยบายของ Mesa
ส่วนกลุ่มธุรกิจหลักนอกรัฐสภาก็ไม่สนับสนุนนโยบายต่างๆ
ของประธานาธิบดี
เนื่องจากไม่เห็นด้วยกับนโยบายในเรื่องการปฏิรูปกฎหมายที่เกี่ยวข้องกับธุรกิจไฮโดรคาร์บอน
จากการทำประชามติในปี ค.ศ.
2004 เพื่อให้รัฐบาลเข้าไปมีส่วนรวมในกลุ่มธุรกิจประเภทนี้ให้มากขึ้น
สถานการณ์ทวีความรุนแรงมากขึ้นจนกระทั่งในปี
ค.ศ.
2005 ภายใต้การประท้วงของกลุ่มประชาชนทำให้ประธานาธิบดี
Mesa
ตัดสินใจประกาศลาออกจากตำแหน่งประธานาธิบดีต่อรัฐสภา
จากนั้นผู้ประท้วงได้ข่มขู่ไม่ให้ประธานวุฒิสภาและประธานสภาผู้แทนราษฎรรับตำแหน่งต่อ
ด้วยเหตุนี้ผู้ที่สามารถรับตำแหน่งได้เป็นลำดับที่สี่คือ Eduardo
Rodríguez ประธานศาลสูงสุด
จึงได้ดำรงตำแหน่งเป็นประธานาธิบดีคนที่สี่ นับตั้งแต่ปี ค.ศ.
2001 เป็นต้นมาเพื่อที่จะจัดการให้มีการเลือกตั้งภายในระยะเวลา
1
ปี
ในกลุ่มคนพื้นเมืองที่มีบทบาททางการเมืองนั้น
Juan
Evo Morales Ayma หรือเป็นที่รู้จักในนาม
Evo
ซึ่งเป็นนักการเมืองและนักกิจกรรมสังคมชาวโบลิเวียที่มาจากเผ่า
Quechuan
ผู้ซึ่งในที่สุดแล้วประสบความสำเร็จในทางการเมืองจนได้รับเลือกตั้งให้เป็นประธานาธิบดีคนแรกของประเทศโบลิเวียที่มาจากชาวพื้นเมืองตั้งแต่ปี
ค.ศ.
2006 ก่อนหน้าเข้ามาดำรงตำแหน่งประธานาธิบดีนั้น
Evo
เป็นหนัวหน้าพรรค
Movement
for Socialism และหัวหน้าสหภาพการค้าใบโคเคน Evo
มีอุดมการณ์ทางการเมืองแบบสังคมนิยม
และต้องการใช้นโยบายนี้ในการปกครองประเทศเพื่อสร้างความเท่าเทียมให้กับประเทศมากขึ้น
Evo
ได้กำหนดให้มีการเลือกตั้งสมาชิกสภาร่างรัฐธรรมนูญ
และรณรงค์เพื่อให้มีการรับร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่จนประสบความสำเร็จในปี ค.ศ.
2009 ซึ่งได้ระบุไว้เกี่ยวกับการปฏิรูปที่ดิน
การทำธุรกิจให้เป็นของรัฐ (nationalizing) และการต่อต้านอิทธิพลของสหรัฐอเมริกาในประเทศ
นอกจากนี้ยังมีนาย Filepe Quispe จากพรรค
(Indigenous
Pachakuti Movement -MIP) ชาวเผ่า Aymaran
ทั้ง
Morales
และ
Quispe
เป็นคู่แข่งกัน
แต่ทั้งสองคนก็ไม่เห็นด้วยกับนโยบายของประธานาธิบดีที่เป็นมีเชื้อสายสเปน
ซึ่งเน้นนโยบายในการส่งเสริมการส่งออกก๊าซธรรมชาติ
และยอมรับการกดดันจากรัฐบาลสหรัฐอเมริกาให้ลดการปลูกต้นโคคาซึ่งเป็นทางพืชทางเศรษฐกิจและพืชทางวัฒนธรรม
ผลของการเลือกตั้งในปี ค.ศ.
2005 นั้น
นาย Evo
Morales หัวหน้าพรรคสังคมนิยมฝ่ายซ้าย (Movement Toward Socialism –
MAS) ได้รับคะแนนเสียงสูงที่สุดคือ 54% นับว่าเป็นครั้งแรกหลังจากปี
ค.ศ.
1982 ที่มีคนชนะเลือกตั้งแบบเสียงข้างมากเด็ดขาด
(absolute
majority) ได้ในครั้งแรก (Ribando,
2007; Centella, 2011) นอกจากนี้พรรค MAS ยังได้คะแนนเสียงสูงสุดในสภาล่างของรัฐสภา
และได้ที่นั่งในสภาสูงถึง 12 ที่นั่งจาก
27
ที่นั่ง
และในที่สุด เดือนมกราคม ปี ค.ศ.
2006 นาย
Morales
ก็ดำรงตำแหน่งประธานาธิบดีคนแรกของโบลิเวียที่เป็นคนพื้นเมือง
ตั้งแต่ก่อตั้งประเทศมานับร่วม 180 ปี
ภายหลังจากการดำรงตำแหน่งประธานาธิบดี
นาย Moralesได้รับการสนับสนุนจากประชาชนมาก
แม้จะมีเสียงคัดค้านจำนวนมากเช่นเดียวกัน แต่การใช้ความรุนแรงต่างๆ
ได้ลดลงมาอย่างมากใน ปี ค.ศ.
2007-2008 และหลังจากการลงประชามติร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่
ก็ยิ่งลดความขัดแย้งลงไปได้อีกมาก เพราะเป็นรัฐธรรมนูญที่แก้ไขปัญหาพื้นฐานต่างๆ
ของประเทศ ทั้งในเรื่องการกระจายทรัพยากร และการยอมรับความแตกต่างหลากหลายของสังคม
ซึ่งเป็นปัญหาพื้นฐานที่สำคัญของประเทศโบลิเวีย อันเป็นการลดความกดดันและความไม่พอใจของประชาชนที่มีต่อโครงสร้างทางกฎหมายและโครงสร้างทางการเมืองของประเทศที่มีความไม่เป็นธรรมในอดีต
ที่ได้ก่อให้เกิดจุดประทุทางการเมืองอย่างสูงสุดในปี ค.ศ.
2003 เป็นต้นมา
Evo Morales เป็นกสิกรชาวพื้นเมืองที่สืบเชื้อสายมาจากอินเดียนแดงเผ่า Quechua และ Aymara ภายหลังจากเขาจบชั้นมัธยมปลาย Morales
ได้เข้ารับราชการทหารอยู่ช่วงหนึ่ง
และได้ออกมาเป็นชาวไร่โคคา และเป็นผู้นำของสหภาพโคคาของโบลิเวีย ในปี ค.ศ.
๑๙๙๗
เขาได้รับการเลือกตั้งเป็นครั้งแรกให้ดำรงตำแหน่งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจากพรรคสังคมนิยม
และในปี ค.ศ. ๒๐๐๒
เขาเข้าชิงตำแหน่งประธานาธิบดีและได้รับคะแนนเสียงเป็นอันดับสอง
โดยมีฐานเสียงเป็นคนพื้นเมืองและเกษตรกรชาวไร่โคคา
4. การแก้ไขปัญหา
4.1 กระบวนการ
ปัญหาของประเทศโบลิเวียเมื่อเทียบกับประเทศอื่นๆ
แล้วมีความซับซ้อนไม่มากนัก เพราะมีที่มาจากความเหลื่อมล้ำ การกระจายทรัพยากร
และปัญหาการปลูกต้นโคคาที่ได้กล่าวมาแล้ว ซึ่งจากการที่ได้มีความพยายามอย่างจริงจังของรัฐบาลในการแก้ไขปัญหาดังกล่าว
จึงสามารถจัดการปัญหาได้ประสบความสำเร็จ เพราะรัฐบาลมีที่มาจากประชาชนพื้นเมืองซึ่งเป็นคนส่วนใหญ่ในสังคม
ซึ่งได้ออกนโยบายต่างๆ
เพื่อแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ และการยอมรับความแตกต่างหลากหลาย นอกจากนี้ได้มีการแก้ไขปัญหาความขัดแย้ง
โดยมุ่งเน้นไปที่ประเด็นแห่งความขัดแย้ง
ดังจะได้กล่าวถึงเนื้อหาในนโยบายและกฎหมายต่างๆ ในหัวข้อถัดไป
ในส่วนของการทำประชามติการร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่
ในสมัยประธานาธิบดี Morales นั้นให้มีการเลือกตั้งสภาร่างรัฐธรรมนูญมาจากทุกแคว้นในประเทศ
แต่ในการร่างรัฐธรรมนูญนั้นได้รับการคว่ำบาตรจากฝ่ายค้านตลอดช่วงระยะเวลาทั้งหมดราว1.5
ปี แต่ในที่สุดรัฐธรรมนูญฉบับนี้ได้ผ่านการลงประชามติและมีผลบังคับใช้
โดยให้นับจำนวนสมาชิกรัฐสภาเฉพาะที่เข้ามาประชุม 2/3 ไม่ใช่นับจากสมาชิกทั้งหมดของรัฐสภา
(Crabtree, 2007)
งานศึกษาเรื่องการร่างรัฐธรรมนูญของประเทศโบลิเวีย
ของ ภควดี
(๒๕๕๓) ระบุว่า กระบวนการร่างรัฐธรรมนูญขอประเทศโบลิเวียฉบับปัจจุบันค่อนข้างเป็นไปอย่างยากลำบาก
เพราะกระทำขึ้นในช่วงที่สถานการณ์ทางการเมืองยังไม่เรียบร้อยนัก โดยประธานาธิบดี Morales
ที่ได้รับการสนับสนุนจากคนพื้นเมืองนั้น
ยังต้องต่อสู้กับทั้งกลุ่มผู้มีอำนาจเดิมที่เป็นชาวโบลิเวียเชื้อสายสเปน
และจากกลุ่มทุนที่ไม่สนับสนุนคนพื้นเมืองด้วย
ระหว่างการร่างและรณรงค์การทำประชามติรัฐธรรมนูญฉบับนี้นั้น
ได้มีการใช้กำลังเข้าปะทะกันระหว่างผู้สนับสนุนและผู้ต่อต้านรัฐธรรมนูญ
โดยกลุ่มผู้ต่อต้านประกอบไปด้วยกลุ่มทุนและฝ่ายอำนาจรัฐเดิ
ส่วนกลุ่มที่สนับสนุนเป็นคนพื้นเมือง ความหลากหลายทางชาติพันธุ์
และกลุ่มผู้สนับสนุนนโยบายแนวสังคมนิยม ในการรณรงค์ดังกล่าวได้มีการกำหนดให้มีการตัดสินใจการกำหนดให้ีการจำกัดการซื้อที่ดินที่
"5,000
เฮกตาร์"
นอกจากการปะทะกันโดยตรงระหว่างกลุ่มบุคคลที่มีความเห็นต่างกันแล้ว
สื่อมวลชนก็เป็นเวทีของความขัดแย้งที่มีความสำคัญไม่แพ้กัน
ประเทศโบลิเวียเป็นประเทศที่ไม่มีสื่อของรัฐ มีแต่สื่อของเอกชน
ซึ่งเกือบทั้งหมดไม่สนับสนุนรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ของโบลิเวีย
โดยบางฉบับมีการบิดเบือนเนื้อหา
เช่นการเสนอข่าวว่ารัฐธรรมนูญฉบับใหม่จะกลับไปสู่ยุคป่าเถื่อน
และการใช้กฎหมายของชุมชนแทนที่กฎหมายของรัฐ
นอกจากนี้ยังมีการกล่าวหาว่ารัฐธรรมนูญฉบับใหม่มีการอนุญาตให้คนรักเพศเดียวกันแต่งงานกันได้
เป็นต้น
อย่างไรก็ตาม
การรณรงค์ของสื่อมวลชนทั่วประเทศไม่อาจเปลี่ยนแปลงผลของการลงประชามติได้
เมื่อคนส่วนใหญ่ในประเทศยอมรับรัฐธรรมนูญฉบับนี้
เนื่องจากมีเนื้อหาที่ยอมรับความแตกต่างหลากหลาย และให้สิทธิทางเศรษฐกิจ วัฒนธรรม
และการมีส่วนร่วมทางการเมืองของประชาชน
4.2 เนื้อหา
4.2.1 การแก้ไขความขัดแย้งจากนโยบายการปลูกต้นโคคา
ภายหลังที่ Morales
ได้ดำรงตำแหน่งประธานาธิบดี
เขาได้ออกนโยบายที่แยกการปลูกต้นโคคาออกมาจากโคเคน (Coca
Yes, Cocaine No Policy) โดยมีที่มาจากข้อตกลง Chapare
(Chapare Agreement) ที่เขาได้ทำไว้กับประธานาธิบดี Mesa
ตั้งแต่ปี
ค.ศ.
2004 ภายใต้นโยบายดังกล่าว
Morales
ได้ตั้งเป้าหมายไว้ว่า
จะต้อง 1.
แสดงถึงความหมายในแง่บวกของใบโคคา
2.
ทำให้ใบโคคาถูกนำไปใช้อย่างถูกกฎหมาย
และ 3.
ใช้นโยบายการเลิกปลูกต้นโคคาโดยสมัครใจ
ทั้งนี้จะได้มีการสนับสนุนให้ปลูกพืชอื่นทดแทน 4. ควบคุมและกำจัดการผลิตโคเคนและยาเสพติดอื่นๆ
อย่างจริงจัง
เพื่อที่นโยบายดังกล่าวจะประสบผลสำเร็จได้
Morales
ได้ลดอัตราโทษของการปลูกต้นโคคา
และพยายามพัฒนาการใช้ต้นโคคาในวิธีอื่นๆ เช่นการแปรรูปใบโคคาให้เป็น ชาโคคา
โดยมีประเทศเวเนซุเอลา ให้ทุนช่วยเหลือโรงงานในแคว้น Yungas
ในการแปรรูปโคคาให้เป็นสินค้าเกษตร
เช่น แป้ง สำหรับอบขนม และยาสีฟันเพื่อการส่งออก ในเดือนมิถุนายน 2006
ประธานาธิบดี
Morales
ได้ประกาศแผนการณ์ยกเลิกการจำกัดการกำหนดเขตปลูกโคคาในแคว้น
Yungas
และให้อิสระต่อผู้เกษตรกรที่จะสามารถขายโคคาให้กับผู้บริโภคได้โดยตรง
ในเดือนกรกฎาคมปีเดียวกัน
รัฐบาลประสบความสำเร็จจากเป้าหมายที่ได้ตั้งไว้ว่าจะให้มีการยกเลิกการปลูกโคคาโดยสมัครใจในพื้นที่
3,000
เฮ็กเตอร์ในแคว้น
Yungas
นโยบายของ
Morales
เป็นนโยบายที่คำนึงถึงความอ่อนไหวทางวัฒนธรรม
ซึ่งถึงแม้ว่าผลของนโยบายจะปรากฎได้ช้า แต่ก็ประสบความสำเร็จด้วยการยอมรับของทุกฝ่าย
จากการมีส่วนร่วมของฝ่ายที่เกี่ยวข้องทุกขั้นตอน
4.2.2 การปฏิรูปที่ดิน
จากปัญหาการกระจุกตัวของที่ดิน
อันนำมาซึ่งความยากไร้และความเหลื่อมล้ำในประเทศโบลิเวียมานานกว่า 5
ทศวรรษ
ในที่สุด ประธานาธิบดี Morales ได้กำหนดโครงการปฏิรูปที่ดินจำนวน
7.5
ล้านเอเคอร์ให้แก่ชุมชนดั้งเดิมจำนวน
60
ชุมชน
และสัญญาว่าจะให้โฉนด
และการเข้าถึงแหล่งทุนและเทคโนโลยีกสิกรรมให้กับชุมชนชาวโบลิเวียที่ยากจนภายในระยะเวลา
5
ปี
นโยบายการปฏิรูปที่ดินของ Morales
ได้รับการขัดขวางและต่อต้านจากกลุ่มอุตสาหกรรมเกษตรและเจ้าของที่ดินจำนวนมากในแคว้น
Santa
Cruz เช่นเดียวกับเจ้าของที่ดินชาวบราซิลที่มาทำกสิกรรมในเขตภาคตะวันออกของประเทศ
แต่การต่อต้านดังกล่าวไม่ส่งผลต่อนโยบายของ Morales มากนัก ในที่สุดเขาจึงประสบความสำเร็จในการประกาศการปฏิรูปที่ดิน
และระบุไว้ในรัฐธรรมนูญได้เป็นผลสำเร็จ
4.2.3 ปัญหาก๊าซธรรมชาติ
แม้ว่าประเทศโบลิเวียจะมีแหล่งก๊าซธรรมชาติจำนวนมาก
และส่งออกก๊าซธรรมชาติไปให้ประเทศเพื่อนบ้าน
แต่ที่ผ่านมาประชาชนของประเทศไม่ค่อยได้รับผลประโยชน์จากทรัพยากรดังกล่าวมากนัก ประเทศโบลิเวียที่เต็มไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติ
แต่เคยเป็นหนึ่งในประเทศที่ยากจนติดอันดับในภูมิภาค ซึ่งในปัจจุบัน
ปัญหานี้ได้รับการดูแลแก้ไขอย่างจริงจาก
จากนโยบายของรัฐในการทำให้กลับมาเป็นของรัฐ (nationalization) ในสมัยของประธานาธิบดี Mesa
ที่ได้มีการประกาศทบทวนสัญญาสัมปทานบริษัทน้ำมัน
และได้มีการเพิ่มภาษีอัตราต่างๆ ในการส่งออกน้ำมันในสมัยประธานาธิบดี Morales
เพื่อให้รัฐบาลสามารถจัดเก็บภาษีจากการใช้ประโยชน์ก๊าซธรรมชาติให้มากขึ้น
4.2.4 ข้อตกลงสันติภาพ/กฎหมายอันเกิดจากข้อตกลง
แนวทางการสร้างความปรองดองของประเทศโบลิเวีย
คือการให้สิทธิในทางด้านวัฒนธรรม การยอมรับความแตกต่างหลากหลาย
โดยผ่านกฎหมายและรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ซึ่งมีความยาวถึง 411
มาตรา โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อสนับสนุนความแตกต่างหลากหลายทางวัฒนธรรม
การไม่กำหนดให้ศาสนาคริสต์นิกายโรมันคาธอลิกให้เป็นศาสนาประจำชาติ การสนับสนุนสิทธิของคนพื้นเมือง
โดยรัฐธรรมนูญกำหนดให้ประเทศโบลิเวียเป็นรัฐพหุวัฒนธรรม เพื่อให้หลากหลายวัฒนธรรม
ชนชาติ และประเพณี สามารถดำรงความเป็นตัวตนได้ท่ามกลางกระแสความเปลี่ยนแปลง
โดยรัฐธรรมนูญกำหนดให้ภาษาราชการของโบลิเวียมี ๓๖ ภาษา ทั้งภาษาพื้นเมืองและภาษาราชการ
4.2.5
การให้อิสระในการปกครองชุมชนตนเอง
รัฐธรรมนูญของประเทศโบลิเวียได้กำหนดให้คนพื้นเมืองมีสิทธิในกระบวนการนิติบัญญัติของตนเอง
ตราบเท่าที่กฎหมายจะไม่ขัดต่อรัฐธรรมนูญ ทั้งนี้โดยดำเนินตามกรอบสิทธิของชาวพื้นเมืองตามคำประกาศของสหประชาชาติ
ที่ชนพื้นเมืองมีสิในการจัดระบบความยุติธรรมตามจารีตประเพณี และมีสิทธิในการบริหารจัดการทรัพยากรท้องถิ่น
นอกจากนี้
รัฐธรรมนูญยังกันที่นั่งในวุฒิสภาบางส่วนให้แก่วุฒิสมาชิกที่ได้รับเลือกตั้งจากชุมชนชาวพื้นเมือง
และยังมีแนวทางในการกระจายรายได้และทรัพยากร โดยจำกัดการถือครองที่ดินไม่เกิน 5,000
เฮ็กเตอร์
และการกำหนดให้รัฐบาลเป็นเจ้าของทรัพยากรธรรมชาติอีกด้วย
5. อะไรคือปัจจัยแห่งความสำเร็จของการสร้างความปรองดอง
การดำรงตำแหน่งของประธานาธิบดี
Morales
เป็นจุดเริ่มต้นของการต่อต้านการปกครองที่ไม่เป็นธรรมที่ถูกครอบงำโดยคนเชื้อสายสเปนซึ่งเป็นคนกลุ่มน้อยในสังคม
อันเป็นปัญหาเรื้อรังตั้งแต่อดีตเป็นต้นมา ชัยชนะของ Moralesถือเป็นชัยชนะอันเป็นสัญลักษณ์ของการประสบความสำเร็จของกิจกรรมทางการเมืองที่มาจากการมีส่วนร่วมของประชาชน
การต่อต้านจักรวรรดิ์นิยม และทุนนิยมโดยรัฐ
และมีวัตถุประสงค์เพื่อมุ่งสู่การปฏิรูปประเทศ Morales
คือสัญลักษณ์ของชนพื้นเมืองที่เป็นคนส่วนใหญ่ในสังคมอย่างแท้จริง
และเป็นผู้ที่ได้อำนาจทางการเมืองอย่างสง่างามจากการชนะการเลือกตั้งประธานาธิบดีที่ได้เสียงข้างมากแบบเด็ดขาดในการเลือกตั้งครั้งแรกเพียงครั้งเดียว
-กรอบคิดในการสร้างความปรองดอง
ประเทศโบลิเวียมีความได้เปรียบประเทศอื่นๆ
ในภูมิภาคเดียวกันที่แม้จะมีรากเหง้าของความขัดแย้งสั่งสมมาในช่วงเดียวกัน เช่น
โคลัมเบีย และ ชิลี ซึ่งเป็นอีก 2 ประเทศในภูมิภาคเดียวกันนี้ที่รายงานฉบับนี้ได้ศึกษา แต่การใช้ความรุนแรงเข้าเผชิญหน้ากันที่เกิดขึ้นไม่ได้ถูกแทรกแซงจากชาติมหาอำนาจเช่นเดียวกับที่เกิดในสองประเทศที่กล่าวมาข้างต้น
เนื่องจากเป็นช่วงเวลาตั้งแต่ปี ค.ศ. 2001 เป็นต้นมาที่ไม่มีประเด็นปัญหาด้านสงครามเย็นอีกต่อไปแล้ว
ด้วยเหตุนี้การใช้นโยบายทีเอนเอียงไปในทางสังคมนิยมของประธานาธิบดี Morales
จึงไม่ถูกมองว่าเป็นนโยบายที่ขัดแย้งกับผลประโยชน์ของสหรัฐอเมริกาเช่นเดียวกับที่เคยเกิดกับชิลีและโคลัมเบียและอีกหลายประเทศในทวีปอเมริกาใต้
ด้วยเหตุนี้นโยบายการแก้ไขปัญหาความขัดแย้งในโบลิเวีย
จึงสามารถดำเนินการได้โดยมีปัจจัยภายนอกเข้ามาเกี่ยวข้องน้อยมาก
ซึ่งเป็นปัจจัยที่ทำให้ผู้นำของประเทศยังสามารถควบคุมได้ ทั้งนี้ กรอบคิดสำคัญในการสร้างความปรองดอง
อยู่ที่การมีส่วนร่วมของประชาชนและการสร้างความเป็นธรรมทางเศรษฐกิจและสังคม
นอกจากนี้
การที่โบลิเวียได้แก้ไขบทเรียนจากความขัดแย้งทางการเมืองภายหลังประเทศอื่นๆ
ในภูมิภาค ที่เคยล้มเหลวจากการเลือกวิธีการแก้ไขปัญหาโดยใช้นโยบายประชานิยมมาแล้ว
ทำให้ประเทศโบลิเวียเลือกที่จะแก้ไขปัญหา โดยระบุไว้ในรัฐธรรมนูญ
ไม่ได้เป็นเพียงนโยบายประชานิยมชั่วคราวเพื่อสร้างฐานเสียงของนักการเมือง
-กระบวนการ
กระบวนการสร้างความปรองดองของประเทศโบลิเวียมีความแตกต่างจากกระบวนการสร้างความปรองดองในหลายประเทศ
เนื่องจากเป็นการใช้กระบวนการของรัฐที่มีอยู่ การร่างรัฐธรรมนูญ
การกำหนดนโยบายสาธารณะเพื่อคนส่วนใหญ่ในสังคม
การใช้นโยบายที่ส่งเสริมความแตกต่างหลากหลาย ฯลฯ
โดยนโยบายส่วนใหญ่เป็นนโยบายที่ให้ประโยชน์กับกลุ่มคนที่เคยอยู่ภายใต้ความเหลื่อมล้ำ
ได้แก่คนพื้นเมืองซึ่งเป็นคนส่วนใหญ่ของประเทศ
และมีข้อสังเกตคือนโยบายของโบลิเวียไม่ได้เป็นการแก้ไขปัญหาความขัดแย้งโดยผ่านการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนอย่างแท้จริง
เนื่องจากฝ่ายค้านและฝ่ายที่เคยมีอำนาจเก่า รวมทั้งสื่อมวลชนด้วย
ไม่ยอมเล่นในกติกาใหม่ที่ประธานาธิบดี Morales วางไว้
เพราะทราบดีว่าเสียงส่วนน้อยของตนเองไม่อาจจะช่วยให้ตัวเองได้รับผลประโยชน์ที่ได้จากการตกลงใหม่ในกติกาฉบับใหม่เหล่านี้
การแก้ไขปัญหาความขัดแย้งในประเทศโบลิเวียจึงเป็นกระบวนการของคนกลุ่มใหญ่ในสังคมที่ผ่านระบอบประชาธิปไตยและการมีส่วนร่วมมของประชาชนหมู่มาก
6. บทสรุปกรณีศึกษาโบลิเวีย เปรียบเทียบกับประเทศไทย
กรณีศึกษาของประเทศโบลิเวีย
มีบางประการที่คล้ายกับประเทศไทยเมื่อหลายปีที่ผ่านมาแล้ว
ที่ประเทศไทยยังมีปัญหาความเหลื่อมล้ำในการกระจายรายได้
ความเหลื่อมล้ำในการกระจายทรัพยากร สิทธิทางการเมือง
และการเข้าถึงบริการสาธารณะต่างๆ เป็นต้น
ในขณะที่ประเทศไทยยังไม่ได้มีการแก้ไขปัญหาต่างๆ
เหล่านี้ และรัฐธรรมนูญของไทยทุกฉบับ
หรือนโยบายภาครัฐของไทยส่วนใหญ่ไม่เคยสามารถจับให้ถึงปัญหาเรื้อรังของประเทศไทย ไม่เคยมีการกำหนดเพดานการถือครองที่ดิน
การกระจายผลประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติของประเทศ และการยอมรับสิทธิของชุมชนต่างๆ
ของประเทศไทยก็ยังไม่ได้ถูกนำมาปฏิบัติอย่างเป็นรูปธรรม
ความสำเร็จอย่างงดงามของประเทศโบลิเวียคือ
การสามารถแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำ การขจัดความยากจน การยอมรับความแตกต่างหลากหลาย
และการแก้ไขปัญหาการปลูกโคคา ซึ่งเป็นปัญหายาเสพติดได้ ทั้งนี้โบลิเวียภายใต้รัฐธรรมนูญฉบับใหม่เป็นโบลิเวียที่มั่นคง
ไม่ใช่เพียงแต่ประเทศที่มีนโยบายประชานิยมเหมือนประเทศอื่นๆ
ที่เคยล้มเหลวเพราะนโยบายเหล่านี้มาแล้วในแถบละตินอเมริกา
ประเทศโบลิเวียอาจเป็นหนึ่งในตัวอย่างของการแก้ไขปัญหาที่ระดับรากฐานได้
แต่การนำมาใช้อย่างเป็นรูปธรรมก็จะต้องระลึกว่า
โบลิเวียยังเป็นประเทศที่ไม่ได้ผูกพันตัวเองเข้ากับระบบเศรษฐกิจโลกมากนัก
ซึ่งถ้าเปรียบเทียบกับประเทศไทยแล้ว เราอาจจะใช้วิธีเดียวกับโบลิเวียไม่ได้ทั้งหมด
เนื่องจากประเทศไทยมีพันธสัญญาในระดับโลกและระดับภูมิภาคมากมาย และประเทศไทยไม่ได้เป็นประเทศที่มีก๊าซธรรมชาติและน้ำมันมากเหมือนประเทศโบลิเวีย
ไม่มีความคิดเห็น:
แสดงความคิดเห็น